Thực hiện dân chủ ở cơ sở nói chung và dân chủ ở xã, phường thị trấn nói riêng là phương thức phát huy quyền làm chủ của Nhân dân. Tuy nhiên, dân chủ sẽ không thể được phát huy đầy đủ khi chỉ có Nhà nước thực hiện tốt vai trò của mình trong việc ghi nhận, bảo vệ và bảo đảm các quyền dân chủ của Nhân dân theo Hiến pháp và pháp luật, trong khi ý thức và trách nhiệm của Nhân dân trong thực thi quyền làm chủ chưa tốt.

Dân chủ là vấn đề quan trọng được các nhà mácxít đặc biệt chú trọng trong quá trình hình thành quan điểm mới về chủ nghĩa xã hội. Thực thi dân chủ rộng rãi là giá trị cốt lõi, hình thành nên bản chất tốt đẹp của chủ nghĩa xã hội, là một trong những nội dung cơ bản đối lập giữa tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa (XHCN). Vì vậy, thực hiện chủ nghĩa xã hội phải gắn liền với thực hiện dân chủ.

Vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác-Lênin vào điều kiện cụ thể của Việt Nam, Hồ Chí Minh khẳng định dân chủ là thứ quý báu nhất của Nhân dân, thực hiện dân chủ là chìa khóa vạn năng để giải quyết mọi vấn đề của nhà nước.

Trong quá trình lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn xác định dân chủ XHCN vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển của xã hội. Trong thời kỳ đổi mới, dân chủ XHCN ngày càng được mở rộng về nội dung, dân chủ cả trong chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và ở các cấp từ Trung ương đến cơ sở, đến từng người dân bằng các hình thức dân chủ đại diện và dân chủ trực tiếp. Nội dung này được thể hiện rõ tại Chỉ thị số 30-CT/TW, ngày 18/02/1998 của Bộ Chính trị về xây dựng và thực hiện quy chế dân chủ cơ sở và tiếp tục được khẳng định, làm sâu sắc hơn trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) và Kết luận số 120-KL/TW ngày 07/01/2016 của Bộ Chính trị khóa XI về tiếp tục đẩy mạnh, nâng cao chất lượng, hiệu quả việc xây dựng và thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở. Tuy nhiên, để đảm bảo quyền làm chủ của Nhân dân, dân chủ không chỉ được thể hiện trong chủ trương, nghị quyết của đảng cầm quyền mà quan trọng hơn là dân chủ phải được ghi nhận, bảo đảm bởi pháp luật, dân chủ luôn gắn liền với pháp luật và thực hiện pháp luật. Với mục đích hoàn thiện pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở nhằm bảo đảm quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân; tiếp tục khẳng định bản chất của nhà nước ta là nhà nước pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân, tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân; xây dựng cơ sở pháp lý và cơ chế để Nhân dân thực hiện quyền làm chủ đã được Hiến pháp năm 2013 quy định. Đồng thời, giải quyết những hạn chế, bất cập phát sinh trong thực tiễn thi hành pháp luật về thực hiện dân chủ thời gian qua, ngày 10/11/2022, Quốc hội thông qua Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở gồm 6 chương, 91 điều, điều chỉnh nội dung, hình thức, cách thức thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn, cơ quan hành chính nhà nước, đơn vị sự nghiệp công lập, doanh nghiệp, tổ chức, hợp tác xã, hộ gia đình, cá nhân có thuê mướn, sử dụng lao động theo hợp đồng lao động. Luật thực hiện dân chủ ở cơ sở ra đời là đã khắc phục được những hạn chế của quy định hiện hành trong vấn đề ghi nhận và đảm bảo thực tế quyền làm chủ của Nhân nhân, thể hiện tư duy tiến bộ và những cam kết của Đảng, Nhà nước ta trong phát huy dân chủ XHCN; đồng thời luật cũng góp phần hoàn thiện thêm một bước cơ sở pháp lý phục vụ công cuộc xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân trong giai đoạn mới.

Mặc dù dân chủ và thực hiện dân chủ ở cơ sở nói chung, dân chủ ở xã, phường thị trấn nói riêng không ngừng được mở rộng và đảm bảo trên thực tế thông qua quy định và thực tiễn tổ chức thực hiện các quy định của Đảng và Nhà nước, nhưng nếu chỉ có Đảng, Nhà nước làm tốt vai trò, trách nhiệm của mình trong phát huy quyền làm chủ của Nhân dân thì dân chủ cũng chưa thể phát huy một cách đẩy đủ vì mức độ dân chủ được mở rộng đến đâu còn phụ thuộc rất lớn vào ý thức, trách nhiệm và năng lực thực thi quyền làm chủ của Nhân dân. Do vậy, nhận thức đúng và thực thi quyền dân chủ cơ sở nói chung, dân chủ ở xã, phường, thị trấn nói riêng một cách có trách nhiệm chính là một trong những vấn đề có ý nghĩa quan trọng góp phần phát huy dân chủ một cách rộng rãi, phù hợp với mục tiêu, con đường đi lên chủ nghĩa xã hội và quá trình xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Đó cũng chính là một trong những yêu cầu mà lúc sinh thời Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nhấn mạnh, theo đó Người chỉ rõ muốn phát huy dân chủ thì phải làm sao cho người dân có quyền làm chủ, có điều kiện làm chủ, biết hưởng quyền làm chủ, đồng thời biết dùng quyền làm chủ. Muốn vậy, Nhân dân phải có năng lực làm chủ. Năng lực đó không phải bỗng dưng mà có, không phải từ trên trời rơi xuống, không phải do “ban phát” mà một mặt, đảng, nhà nước phải tạo ra cơ chế, chính sách, luật pháp thích hợp; mặt khác, người dân phải phấn đấu, rèn luyện, phải học dân chủ, phải nâng cao trình độ hiểu biết về dân chủ, phương pháp thực hành dân chủ và bản lĩnh thực hành dân chủ. Có như vậy, Nhân dân mới có quyền dân chủ thực sự, tránh tình trạng dân chủ chung chung, dân chủ hình thức[1].

Song song với những thành tựu về phát triển kinh tế - xã hội, dưới sự quan tâm, chăm lo, bảo vệ và bảo đảm quyền làm chủ cho Nhân dân của Đảng, Nhà nước, trong thời gian qua với vai trò là chủ thể cao nhất của quyền lực nhà nước, Nhân dân đã ý thức cao và thể hiện tốt trách nhiệm của mình trong thực thi dân chủ ở cơ sở và dân chủ ở xã, phường, thị trấn. Đại đa số Nhân dân nắm rõ và tuân thủ đúng quy định của pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở; có sự quan tâm tìm hiểu, nghiên cứu và tích cực tham gia đóng góp ý kiến về các nội dung được đưa ra lấy ý kiến Nhân dân; chấp hành và tích cực tham gia thực hiện có hiệu quả các quyết định của cộng đồng dân cư và chính quyền địa phương; nắm bắt và sử dụng đúng các hình thức, cơ chế thực thi và bảo vệ quyền dân chủ, kịp thời kiến nghị, phản ánh, tố cáo đến cơ quan có thẩm quyền khi phát hiện hành vi vi phạm pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở nói chung, dân chủ ở xã, phường, trị trấn nói riêng, qua đó giúp cơ quan nhà nước, chính quyền địa phương kịp thời điều chỉnh cơ chế, chính sách để hoàn thiện công tác quản lý, thực thi tốt trách nhiệm phục vụ Nhân dân và xử lý kịp thời các tổ chức, cá nhân vi phạm pháp luật về dân chủ; đồng thời Nhân dân cũng thể hiện ý thức tôn trọng và trách nhiệm cao trong bảo đảm trật tự, an toàn xã hội, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.

Tuy nhiên, bên cạnh mặt tích cực, trong thực thi trách nhiệm làm chủ của Nhân dân ở xã, phường, thị trấn vẫn còn một số vấn đặt ra: Một bộ phận người dân chưa tuân thủ đúng các quy định của pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở và dân chủ ở xã, phường, thị trấn; còn hành xử theo lối tùy nghi, không phù hợp quy tắc, quy định của Nhà nước và cộng đồng. Đóng góp ý kiến của Nhân dân vào quá trình xây dựng, ban hành các quyết định hành chính của chính quyền còn hạn chế. Tình trạng thờ ơ, thiếu trách nhiệm trong thực thi quyền làm chủ còn xảy ra, nhiều trường hợp chỉ những vấn đề nào liên quan trực tiếp đến quyền, lợi ích của bản thân và gia đình thì người dân mới tìm hiểu, tham gia đóng góp ý kiến, còn những vấn đề chung của địa phương, cộng đồng dân cư thì chưa chủ động, chưa tích cực nghiên cứu, góp ý; nhiều nội dung thực hiện quyền dân chủ còn mang tính hình thức. Một số quyết định của cộng đồng dân cư, chính quyền địa phương chưa được người dân chấp hành tốt, dẫn đến hiệu quả triển khai trong thực tế chưa cao. Một số yêu cầu, đòi hỏi về quyền dân chủ của người dân vượt quá giới hạn, khuôn khổ quy định của Hiến pháp, pháp luật. Trách nhiệm kiến nghị, phản ánh tố cáo đến cơ quan có thẩm quyền khi phát hiện hành vi vi phạm pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở chưa được thực hiện tốt. Một số người dân lợi dụng quyền dân chủ, các diễn đàn dân chủ để vi phạm pháp luật, gây mất trật tự, an toàn xã hội, xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân...

Những hạn chế nêu trên do nhiều nguyên nhân khác nhau: Do hiểu biết pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở, dân chủ ở xã, phường, thị trấn của Nhân dân chưa đầy đủ. Ý thức pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở, dân chủ ở xã, phường, thị trấn của Nhân dân chưa cao, có trường hợp người dân có hiểu biết về pháp luật nhưng không muốn thực hiện hoặc cố ý lợi dụng kẻ hở của pháp luật để trục lợi. Năng lực thực thi quyền làm chủ của Nhân dân còn hạn chế, thiếu kiến thức, kỹ năng thực hiện quyền làm chủ nên người dân khó thực hiện (các văn bản quy phạm pháp luật là những văn bản mang tính khoa học cao không phải người dân nào cũng có thể nhận thức đầy đủ và chính xác; một số hình thức thực hiện quyền làm chủ gắn với bối cảnh, yêu cầu chuyển đổi số trong hoạt động của chính quyền như hình thức công khai là đưa lên trang thông tin điện tử mà người dân không biết tin học thì khó để nắm thông tin). Cơ chế thực thi quyền làm chủ của Nhân dân ở cơ sở chưa hoàn thiện đầy đủ. Công tác tổ chức thực hiện pháp luật dân chủ cơ sở, dân chủ ở xã, phường, thị trấn của chính quyền còn thiếu cụ thể dẫn đến người dân khó thực hiện.

Từ thực tiễn nêu trên, để góp phần nâng cao trách nhiệm của Nhân dân trong thực hiện dân chủ ở xã, phường thị trấn trong thời gian tới cần quan tâm thực hiện một số giải pháp cơ bản sau:

Thứ nhất, đổi mới và nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác thông tin, tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật về thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn trong các tầng lớp Nhân dân.

Đây là giải pháp có nghĩa quan trọng hàng đầu, vì chỉ khi người dân đủ kiến thức và có ý thức pháp luật tốt về dân chủ, quyền và trách nhiệm làm chủ thì mới có sự tích cực, chủ động trong tham gia thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn. Để nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác thông tin, tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật về thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn cần chú ý một số yêu cầu:

Một là, việc tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật về dân chủ, thực hiện dân chủ cơ sở nói chung và ở xã, phường, thị trấn nói riêng cần có kế hoạch, chương trình cụ thể, được xây dựng và ban hành kịp thời.

Hai là, nội dung tuyên truyền cho Nhân dân về chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về dân chủ, thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn phải cụ thể, đúng trọng tâm, trọng điểm, giúp người dân nắm rõ và thực hiện đúng quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của mình trong thực hiện dân chủ ở cơ sở. Ngoài trang bị kiến thức về dân chủ, làm chủ còn phải trang bị thêm cho người dân về phương pháp, kỹ năng xử lý vấn đề để khi cần họ có thể tự đứng lên bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của mình.

Ba là, hình thức, phương pháp tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật dân chủ, thực hiện dân chủ ở cơ sở và ở xã, phường, thị trấn phải đa dạng, phù hợp với điều kiện và tình hình thực tế ở địa phương. Đổi mới, sáng tạo về hình thức, phương pháp tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật đảm bảo thực chất, hiệu quả, tạo sức lan tỏa trong Nhân dân: Sử dụng có hiệu quả các phương tiện thông tin đại chúng, mạng xã hội (zalo, facebook, fanpage...). Tổ chức các hoạt động trao đổi, học tập kinh nghiệm, hình thành các câu lạc bộ, hội nhóm đọc sách; tổ chức tham quan, học tập mô hình, điển hình tiên tiến,… Qua đó, giúp người dân từng bước nâng cao trình độ, hiểu biết về dân chủ và làm chủ. Bên cạnh đó, cần phát huy vai trò của người dân cùng tham gia tuyên truyền lẫn nhau để nâng cao nhận thức, thấu hiểu đầy đủ các vấn đề về dân chủ, làm chủ. Ngoài ra, mỗi công dân phải được nhà nước thường xuyên tổ chức những buổi học tập, tìm hiểu về nghị quyết, về pháp luật, về thông tin quản lý ở địa phương, được thông tin kịp thời những thay đổi về chủ trương, chính sách, quy định mới của đảng, nhà nước và chính quyền địa phương...

Thứ hai, nêu cao tính chủ động, tự giác, tích cực của mọi tầng lớp nhân dân trong thực hiện trách nhiệm làm chủ, tham gia thực hiện tốt quy định pháp luật về thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn.

Bản thân mỗi người dân phải không ngừng học tập nâng cao trình độ, chủ động nghiên cứu, nắmg vững các quy định pháp luật về thực hiện dân chủ cơ sở, có đủ kiến thức, kỹ năng làm chủ; tích cực, chủ động tham gia thực hiện tốt quy định pháp luật, nhất là quy định về trách nhiệm của Nhân dân trong thực hiện dân chủ ở cơ sở theo Luật thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022; đảm bảo kỷ luật, kỷ cương, thực hiện quyền và trách nhiệm làm chủ phải trong khuôn khổ quy định của Hiến pháp, pháp luật.

Thứ ba, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, phát huy tốt vai trò của Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội và cán bộ đảng viên, cán bộ, công chức trong việc tổ chức, hướng dẫn và hỗ trợ Nhân dân thực hiện tốt trách nhiệm làm chủ.

Để người dân hiểu biết, ý thức tốt trách nhiệm và biết cách sử dụng quyền làm chủ của mình, vấn đề mấu chốt là phải thực hành dân chủ rộng rãi, trong đó, trách nhiệm trước hết thuộc về Đảng. Vì vậy, giữ vững và tăng cường sự lãnh đạo của cấp ủy đảng các cấp, nhất là cấp cơ sở là yếu tố tiên quyết góp phần thực hiện tốt dân chủ ở xã, phường, thị trấn, giúp Nhân dân thực hiện tốt hơn trách nhiệm làm chủ của mình. Theo đó, mọi chủ trương, chính sách của Đảng phải thực sự xuất phát từ yêu cầu, nguyện vọng, quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng của Nhân dân; Đảng phải giữ mối quan hệ mật thiết với Nhân dân, dựa vào dân để xây dựng đảng. Nâng cao năng lực, đổi mới nội dung, phương thức lãnh đạo của cấp Đảng đối với việc thực hành dân chủ, nhất là trong kiểm tra, giám sát việc cụ thể hóa và tổ chức thực hiện các chủ trương, quy định về thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn của chính quyền cấp cơ sở;

Dân chủ chỉ được đảm bảo trên thực tế thông qua hoạt động của Nhà nước. Vì vậy nâng cao hiệu lực hiệu quả hoạt động của bộ máy chính chính các cấp là yếu tố trực tiếp đưa chủ trương, của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước đi vào thực tiễn đời sống xã hội, đảm bảo Nhân dân được hưởng và thực hành tốt quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm làm chủ. Với ý nghĩa đó, đối với chính quyền cấp cơ sở, một mặt cần thực hiện tốt trách nhiệm của mình trong cụ thể hóa, tổ chức triển khai đầy đủ, nhanh chóng, kịp thời các quy định của Đảng, Nhà nước về dân chủ và thực hiện dân chủ cơ sở, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong thực hiện dân chủ ở cơ sở; mặt khác cần quan tâm hướng dẫn, hỗ trợ, tạo điều kiện tối đa để Nhân dân thực hiện tốt trách nhiệm làm chủ.

Ngoài ra, cần phát huy tốt vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội ở cơ sở trong thực hiện chức năng giám sát, phản biện xã hội đối các cơ quan Đảng, cơ quan nhà nước, đại biểu dân cử, cán bộ, công chức, góp phần xây dựng Đảng và bộ máy chính quyền các cấp thật sự trong sạch, vững mạnh. Tăng cường giám sát việc lãnh đạo và thực hiện quy định, quy chế dân chủ ở cơ sở, việc tổ chức tiếp công dân, đối thoại với công dân và giải quyết đơn thư khiếu nại, tố cáo của công dân của chính quyền nhằm giải đáp nguyện vọng, kiến nghị chính đáng, hợp pháp của Nhân dân; đẩy mạnh công tác thông tin, tuyên truyền, giáo dục kiến thức, nâng cao ý thức, trách nhiệm làm chủ của Nhân dân, đồng hành cùng Nhân dân trong bảo vệ, bảo đảm quyền làm chủ của Nhân dân.

Cán bộ là cái gốc của mọi công việc, muôn việc thành công hay thất bại đều do cán bộ tốt hay kém. Muốn dân chủ được phát huy, thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn được tốt, trước hết đảng viên, cán bộ, công chức cần nhận thức rõ mình là người được dân ủy quyền thực hiện quyền lực nhà nước, trong đó có thực thi dân chủ. Từ đó, mỗi cán bộ đảng viên, cán bộ, công chức cần nêu cao đạo đức cách mạng, ý thức, trách nhiệm phục vụ Nhân dân, tổ chức, hướng dẫn Nhân dân tham gia thực hiện tốt trách nhiệm làm chủ.

Thứ tư, đối với giảng viên Trường Chính trị Bến Tre, trong công tác giảng dạy đối với chuyên đề Thực hiện dân chủ ở cơ sở cần tuyên truyền, định hướng cho cán bộ, công chức nhất là cán bộ, công chức cấp xã nêu cao tinh thần trách nhiệm, thực hiện tốt vai trò, trách nhiệm tổ chức và hướng dẫn Nhân dân tại địa phương thực hiện tốt quyền làm chủ theo quy định của Đảng và Nhà nước. Mặt khác, với vai trò là công dân, mỗi giảng viên cần nêu cao ý thức trách nhiệm, tích cực tham gia thực hiện tốt quy định về trách nhiệm của Nhân dân trong thực hiện dân chủ ở cơ sở nói chung và ở xã, phường, thị trấn nói riêng theo quy định của Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022.

Tóm lại, thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn là một trong những nội dung của thực hiện cơ sở, là phương thức phát huy quyền làm chủ trực tiếp của Nhân dân. Thời gian qua những quy định về thực hiện dân chủ ở xã, phường thị trấn đã được cấp ủy, chính quyền, các đoàn thể chính trị - xã hội quan tâm tổ chức triển khai thực hiện tốt, ý thức và trách nhiệm làm chủ của Nhân dân trong thực hiện dân chủ ở xã, phường, trị trấn không ngừng được nâng lên. Tuy nhiên, ở một bộ phận Nhân dân, trách nhiệm này vẫn chưa được phát huy đầy đủ. Do đó, thực hiện các giải pháp nâng cao trách nhiệm làm chủ của Nhân dân trong thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn là một yêu cầu cần thiết góp phần phát huy dân chủ cơ sở, đáp ứng yêu cầu xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân trong giai đoạn hiện nay./.