Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam, một danh nhân văn hóa thế giới. Người đã sáng lập và lãnh đạo Đảng Cộng sản Việt Nam vượt qua muôn vàn khó khăn, đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác, từng bước giành độc lập, tự do. Sinh thời, Người rất coi trọng việc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong tổ chức và hoạt động của Đảng. Người gọi tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức của Đảng, là nguyên tắc cơ bản nhất để xây dựng Đảng Cộng sản thành một tổ chức chiến đấu chặt chẽ, vừa phát huy sức mạnh của mỗi cá nhân, vừa phát huy sức mạnh của tập thể phấn đấu cho mục tiêu, lý tưởng cách mạng đã đề ra.

1. Nguyên tắc tập trung dân chủ theo Tư tưởng Hồ Chí Minh

Ngay từ khi thành lập Đảng ta, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã lựa chọn nguyên tắc tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản, có vai trò trực tiếp chỉ đạo toàn bộ quá trình xây dựng, tổ chức, sinh hoạt và hoạt động lãnh đạo của Đảng; quy định cơ cấu, hình thức tổ chức, thiết lập chế độ các cơ quan lãnh đạo, đồng thời xác lập nguyên tắc giải quyết các mối quan hệ trong nội bộ Đảng. Người khẳng định, Đảng phải là khối thống nhất ý chí và hành động: “Đảng ta tuy nhiều người, nhưng khi tiến đánh thì chỉ như một người”[1].

Nguyên tắc tập trung dân chủ là sự thống nhất biện chứng giữa hai yếu tố tập trung và dân chủ; tập trung trên cơ sở dân chủ và dân chủ là nền tảng của tập trung. Nguyên tắc tập trung dân chủ đòi hỏi toàn bộ những vấn đề cơ bản, hệ trọng, những chủ trương, phương hướng, chiến lược phải được dân chủ thảo luận trong tập thể các cơ quan lãnh đạo từ cao đến thấp theo phạm vi, quyền hạn đã được xác định và được quyết định theo đa số, ý kiến thiểu số vẫn được bảo lưu đệ trình lên cấp trên để xem xét. Tuy nhiên, khi tổ chức đã thống nhất ban hành nghị quyết thì phải trên dưới đồng lòng, nói và làm theo nghị quyết; thiểu số phục tùng đa số, cấp dưới phục tùng cấp trên, cá nhân phục tùng tổ chức. Tập trung và dân chủ có quan hệ chặt chẽ không thể tách rời, luôn bổ sung, hỗ trợ cho nhau. Vì vậy, trong tổ chức và hoạt động không nên quá coi trọng mặt nào.

Trong điều kiện Đảng cầm quyền ở nước ta, biểu hiện cụ thể của nguyên tắc tập trung dân chủ chính là nguyên tắc tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã xác định: “Tập thể lãnh đạo là dân chủ. Cá nhân phụ trách là tập trung”[2]. Trong tổ chức và hoạt động cần phải có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa tập thể lãnh đạo và cá nhân phụ trách, bởi lẽ “một người dù khôn ngoan tài giỏi mấy, dù nhiều kinh nghiệm đến đâu, cũng chỉ trông thấy, chỉ xem xét được một hoặc nhiều mặt của một vấn đề, không thể trông thấy và xem xét tất cả mọi mặt của một vấn đề. Vì vậy, cần phải có nhiều người. Nhiều người thì nhiều kinh nghiệm. Người thì thấy rõ mặt này, người thì trông thấy rõ mặt khác của vấn đề đó. Góp kinh nghiệm và sự xem xét của nhiều người, thì vấn đề đó được thấy rõ khắp mọi mặt. Mà có thấy rõ khắp mọi mặt, thì vấn đề ấy mới được giải quyết chu đáo, khỏi sai lầm”[3].

Tuy nhiên, khi đề cao quá mức tính dân chủ, tập thể trong lãnh đạo dễ dẫn đến tình trạng mất tập trung, loãng ý kiến; mỗi người đều đưa ra ý kiến và bảo vệ ý kiến của mình không lắng nghe ý kiến của tập thể, đặt nặng lợi ích cá nhân hơn lợi ích tập thể, hoặc những ý kiến đưa ra không theo đúng định hướng hoạt động của tập thể. Chính vì vậy cần phải thực hiện tập trung, phải có người phụ trách. Người phụ trách phải là người có đủ năng lực, tinh thần trách nhiệm, dám nghĩ dám làm, dám chịu trách nhiệm. Cá nhân phụ trách nhằm tăng cường và phát huy trách nhiệm cá nhân nhưng phải đặt trong mối quan hệ với tập thể.

2. Thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ là góp phần bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng Cộng sản Việt Nam

Trải qua hơn 90 năm lãnh đạo sự nghiệp cách mạng của dân tộc, Đảng ta luôn kiên định lựa chọn tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức và hoạt động cơ bản của Đảng. Qua các kỳ Đại hội, căn cứ vào tình hình thực tiễn, nội dung của nguyên tắc tập trung dân chủ không ngừng được bổ sung, phát triển và ngày càng hoàn thiện. Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng ta đã thông qua Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam, trong đó nêu rõ: “Đảng là một tổ chức chặt chẽ, thống nhất ý chí và hành động, lấy tập trung dân chủ làm nguyên tắc tổ chức cơ bản, thực hiện tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách, thương yêu đồng chí, kỷ luật nghiêm minh, đồng thời thực hiện các nguyên tắc: tự phê bình và phê bình, đoàn kết trên cơ sở Cương lĩnh chính trị và Điều lệ Đảng, gắn bó mật thiết với nhân dân, Đảng hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật.”

Cụ thể hơn, tại Điều 9 Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam đã quy định:

“Đảng Cộng sản Việt Nam tổ chức theo nguyên tắc tập trung dân chủ. Nội dung cơ bản của nguyên tắc đó là:

Một là, cơ quan lãnh đạo các cấp của Đảng do bầu cử lập ra, thực hiện tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách (tuy cấp ủy cấp trên có quyền chỉ định nhưng không được quá 1/3 số lượng do Đại hội bầu).

Hai là, cơ quan lãnh đạo cao nhất của Đảng là Đại hội Đại biểu toàn quốc. Cơ quan lãnh đạo ở mỗi cấp là Đại hội Đại biểu hoặc Đại hội Đảng viên. Giữa hai kỳ đại hội, cơ quan lãnh đạo của Đảng là Ban Chấp hành Trung ương, ở mỗi cấp là Ban Chấp hành Đảng bộ, Chi bộ (gọi tắt là cấp ủy).

Ba là, cấp ủy các cấp báo cáo và chịu trách nhiệm về hoạt động của mình trước đại hội cùng cấp, trước cấp ủy cấp trên và cấp dưới; định kỳ thông báo tình hình hoạt động của mình đến các tổ chức đảng trực thuộc, thực hiện tự phê bình và phê bình.

Bốn là, tổ chức đảng và đảng viên phải chấp hành nghị quyết của Đảng; thiểu số phục tùng đa số, cấp dưới phục tùng cấp trên, cá nhân phục tùng tổ chức, các tổ chức trong toàn Đảng phục tùng Đại hội Đại biểu toàn quốc và Ban Chấp hành
Trung ương.

Năm là, nghị quyết của các cơ quan lãnh đạo của Đảng chỉ có giá trị thi hành khi có hơn một nửa số thành viên trong cơ quan đó tán thành. Trước khi biểu quyết, mỗi thành viên được phát biểu ý kiến của mình. Đảng viên có ý kiến thuộc về thiểu số được quyền bảo lưu và báo cáo lên cấp ủy cấp trên cho đến Đại hội Đại biểu toàn quốc, song phải chấp hành nghiêm chỉnh nghị quyết, không được truyền bá ý kiến trái với nghị quyết của Đảng. Cấp ủy có thẩm quyền nghiên cứu xem xét ý kiến đó; không phân biệt đối xử với đảng viên có ý kiến thuộc về thiểu số.

Sáu là, tổ chức đảng quyết định các vấn đề thuộc phạm vi quyền hạn của mình, song không được trái với nguyên tắc, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước và nghị quyết của cấp trên”.

3. Đề xuất giải pháp đảm bảo nguyên tắc tập trung dân chủ góp phần bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng

Để đảm bảo nguyên tắc tập trung dân chủ được thực hiện hiệu quả, góp phần bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, tác giả đề xuất một số giải pháp sau:

Thứ nhất, tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức của đội ngũ đảng viên về nguyên tắc tập trung dân chủ. Bởi lẽ khi và chỉ khi hiểu đúng, hiểu đủ về nội hàm của nguyên tắc thì mới có thể thực hiện đúng, tránh được tình trạng không hiểu hoặc hiểu “nửa vời” dẫn đến những biến dạng trong việc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ như dân chủ hình thức, trong cuộc họp không đưa ra ý kiến nhưng ra ngoài lại bàn tán không đồng tình; hay dân chủ cực đoan, quá dựa dẫm vào dân chủ mà thiếu tính tập trung, không khai thác được sức mạnh của tập thể,…

Thứ hai, tăng cường hiện thực hóa nguyên tắc tập trung dân chủ trong tổ chức và hoạt động của Đảng thông qua các chủ trương, đường lối, nghị quyết, quyết định, chính sách, chương trình hành động,... Đưa tập trung dân chủ không còn là “những câu chữ trên giấy” hay “những lời phát biểu lý thuyết” mà thực sự trở thành nguyên tắc cốt lõi, xương sống trong tổ chức và hoạt động của Đảng ta trên thực tế.

Thứ ba, bản thân mỗi đảng viên cần phát huy hơn nữa tính gương mẫu, tiên phong, tự giác, dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm trong hoạt động. Kiên quyết phản đối các hình thức dân chủ hình thức hoặc dân chủ cực đoan; nghiêm túc thực hiện tự phê bình và phê bình trên tinh thần phải có tình đồng chí yêu thương lẫn nhau.

Thứ tư, các cấp ủy đảng tăng cường thực hiện công tác kiểm tra giám sát, nghiêm túc phê bình hoặc có các biện pháp xử lý kỷ luật hợp lý các đảng viên không tuân thủ nguyên tắc tập trung dân chủ hoặc lợi dụng tập trung dân chủ vì mục đích không chính đáng.

Mỗi đảng viên là tế bào cấu thành nên tổ chức Đảng. Chính vì vậy, để góp phần bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng; xây dựng Đảng ta luôn vững mạnh về chính trị, tư tưởng, tổ chức; “thực sự là đạo đức, là văn minh”, mỗi đảng viên phải thật sự hiểu đúng bản chất và nghiêm túc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ; tuyệt đối trung thành với sự nghiệp của Đảng, học tập, vận dụng chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh vào thực tiễn trong công tác tổ chức và hoạt động./.